મત્સ્ય અવતાર (MATSY AVATAR JAYANTI)

ધર્મ રક્ષામાટે ભગવાન અવતાર ધારણ કરતા રહે છે . 
સતયુગ: મત્સ્ય, હયગ્રીવ, કૂર્મ, વરાહ, નરસિંહ આ યુગમાં અવતર્યા, જે બધા માનવીય શરીરધારી ન હતા. આ યુગમાં, શંખાસુરને મારવા અને વેદોને બચાવવા, પૃથ્વી ઉપર પાપ દૂર કરવા, રાક્ષસ હિરણ્યાક્ષનો વધ કરવા, હિરણ્યકશિપુનો વધ કરવા અને પ્રહલાદને સુખ આપવા માટે આ અવતાર થયા હતા.
ત્રેતાયુગઃ આ યુગમાં વામન, પરશુરામ અને ભગવાન શ્રી રામ અવતર્યા હતા.  ભગવાન વિષ્ણુએ બલિને બચાવવા માટે આ અવતાર લીધો હતો અને પરશુરામે અત્યાચારી ક્ષત્રિયોનો નાશ કરવા અને શ્રી રામ રાવણને મારવા માટે અવતાર ધારણ કર્યો હતો. 
દ્વાપરયુગઃ આ યુગમાં ભગવાન કૃષ્ણસ્વરૂપે અવતાર લીધો હતો અને દુષ્ટોનો સંહાર કર્યો હતો અને મહાભારતના યુદ્ધમાં ગીતાનો ઉપદેશ આપ્યો હતો. 
કલિયુગ: આ યુગમાં, ભગવાન બુદ્ધને વિષ્ણુનો અવતાર કહેવામાં આવે છે, જેમના દ્વારા ધર્મની પુનઃસ્થાપના થઈ હતી.  બીજું, આ યુગમાં એવું કહેવાય છે કે ભગવાન કલ્કિનો જન્મ વિષ્ણુ યક્ષના ઘરે થયો હતો.  જોકે કેટલાકના મતે તે અવતાર બની ગયો છે.  તેમણે માનવજાતના ઉદ્ધાર માટે, અનીતિના નાશ માટે અને ધર્મના રક્ષણ માટે અવતાર લીધો છે અથવા લેશે.

મત્સ્ય અવતાર એ ભગવાન વિષ્ણુનો પ્રથમ અવતાર છે.  ભગવાન વિષ્ણુ માછલી સ્વરૂપે અવતર્યા અને એક ઋષિને તમામ પ્રકારના જીવોને એકત્ર કરવા કહ્યું અને જ્યારે પૃથ્વી પાણીમાં ડૂબી રહી હતી ત્યારે ભગવાને મત્સ્ય અવતારમાં તે ઋષિની હોડીની રક્ષા કરી.  આ પછી બ્રહ્માએ ફરીથી જીવનનું સર્જન કર્યું.

બીજી માન્યતા અનુસાર, જ્યારે એક રાક્ષસે વેદ ચોરી લીધા હતા અને તેમને સમુદ્રના ઊંડાણમાં છુપાવી દીધા હતા, ત્યારે ભગવાન વિષ્ણુએ માછલીનું રૂપ ધારણ કર્યું અને વેદ પ્રાપ્ત કર્યા અને તેમને પુનઃસ્થાપિત કર્યા.

એકવાર બ્રહ્માની ધ્યાનાવસ્થાને કારણે એક ખૂબ જ મોટા રાક્ષસે વેદ ચોરી લીધા.  એ રાક્ષસનું નામ હયગ્રીવ હતું.  વેદોની ચોરીને કારણે જ્ઞાનનો નાશ થયો.  ચારે બાજુ અજ્ઞાનતાનો અંધકાર ફેલાઈ ગયો અને પાપ અને અધર્મનો વ્યાપ વધ્યો.  ત્યારે ભગવાન વિષ્ણુએ ધર્મની રક્ષા માટે માછલીનું રૂપ ધારણ કર્યું અને હયગ્રીવનો વધ કર્યો અને વેદોનું રક્ષણ કર્યું. 

ભગવાને માછલીનું સ્વરૂપ કેવી રીતે ધારણ કર્યું?

કલ્પાંત પહેલા એક સદાચારી રાજા તપસ્યા કરતા હતા.  રાજાનું નામ સત્યવ્રત હતું.  સત્યવ્રત માત્ર એક સદ્ગુણી આત્મા જ ન હતા, પરંતુ તે ખૂબ જ ઉદાર હૃદયના પણ હતા.  વહેલી સવાર હતી અને સૂર્યોદય થયો હતો.  સત્યવ્રત કૃતમાલા નદીમાં સ્નાન કરી રહ્યા હતા.  સ્નાન કર્યા પછી જ્યારે તેઓએ તર્પણ માટે અંજલિમાં પાણી લીધું ત્યારે અંજલિમાં પાણીની સાથે એક નાની માછલી પણ આવી.

સત્યવ્રતે માછલીને નદીના પાણીમાં છોડી દીધી.  

માછલીએ કહ્યું- રાજા પાણીના મોટા જીવો નાના જીવોને મારીને ખાય છે, ચોક્કસ કોઈ મોટું પ્રાણી મને પણ મારીને ખાશે.  કૃપા કરીને મારો જીવ બચાવો.

સત્યવ્રતના હૃદયમાં દયા જાગી.  તેણે માછલીને પાણીથી ભરેલા કમંડળમાં મૂકી.  ત્યારે એક ચોંકાવનારી ઘટના બની.  એક જ રાતમાં માછલીનું શરીર એટલું વધી ગયું કે કમંડલુને જીવવા માટે તંગી પડવા લાગી.  બીજા દિવસે માછલીએ સત્યવ્રતને કહ્યું- રાજન!  મારા માટે રહેવા માટે કોઈ બીજી જગ્યા શોધો, કારણ કે મારું શરીર વધ્યું છે.  મને ફરવું ખૂબ જ મુશ્કેલ લાગે છે.  સત્યવ્રતે માછલીને કમંંડળમાંથી કાઢીને પાણીથી ભરેલા વાસણમાં મૂકી દીધી.  અહીં પણ માછલીનું શરીર વાસણમાં રાતોરાત એટલું વધી ગયું કે તે માટલામાં રહેવા માટે પણ નાનું થઈ ગયું.

 બીજા દિવસે માછલી ફરી સત્યવ્રતને બોલી - રાજન!  મારા રહેવાની અન્ય જગ્યાએ વ્યવસ્થા કરો, કારણ કે મારા રહેવા માટે મટકા પણ ખૂબ નાનું થઈ રહ્યું છે.

 પછી સત્યવ્રતે માછલીને બહાર કાઢીને તળાવમાં મૂકી દીધી, પરંતુ તળાવ પણ માછલીઓ માટે નાનું થઈ ગયું.  આ પછી સત્યવ્રતે માછલીને નદીમાં અને પછી સમુદ્રમાં ફેંકી દીધી.

અજાયબી!  દરિયામાં પણ માછલીનું શરીર એટલું વધી ગયું હતું કે માછલીઓ રહેવા માટે તે ખૂબ નાની થઈ ગઈ હતી.  એટલે માછલી ફરી સત્યવ્રતને બોલી - રાજન!  આ દરિયો પણ મારા રહેવા માટે યોગ્ય નથી.  મારા રહેવાની અન્ય જગ્યાએ વ્યવસ્થા કરો.  હવે સત્યવ્રત આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયો.  તેણે આજ સુધી આવી માછલી ક્યારેય જોઈ ન હતી.  તેણે આશ્ચર્યમાં કહ્યું - મારી બુદ્ધિને આશ્ચર્યના સાગરમાં ડૂબાડનાર તમે કોણ છો?

મત્સ્ય સ્વરૂપે શ્રીહરિએ જવાબ આપ્યો- રાજન!  રાક્ષસ હયગ્રીવે વેદ ચોરી લીધા છે.  સમગ્ર વિશ્વમાં અજ્ઞાન અને અધર્મનો અંધકાર ફેલાયેલો છે.  હયગ્રીવને મારવા માટે મેં માછલીનું રૂપ ધારણ કર્યું છે.  આજથી 7મા દિવસે પૃથ્વી પ્રલયચક્રમાં પાછી ફરી જશે.  દરિયો ઉછળશે.  ભયંકર વરસાદ પડશે.  આખી પૃથ્વી પાણીમાં ડૂબી જશે.  પાણી સિવાય બીજું કશું દેખાશે નહીં.  એક હોડી તમારા સુધી પહોંચશે.  તમે બધા અનાજ અને ઔષધિઓના બીજ લઈને સાત મુનિઓ સાથે હોડી પર બેસી જશો.  તે જ ક્ષણે હું તમને ફરીથી પ્રગટ કરીશ અને તમને આત્મનું જ્ઞાન આપીશ.  તે દિવસથી સત્યવ્રતે શ્રી હરિને યાદ કરીને પ્રલયની રાહ જોવાની શરૂઆત કરી.  પ્રલયનું દ્રશ્ય 7મા દિવસે દેખાયું.  દરિયો પણ ઉછળ્યો અને તેની સીમાની બહાર વહેવા લાગ્યો.  ભયંકર વરસાદ શરૂ થયો.  થોડી જ વારમાં આખી પૃથ્વી પાણી બની ગઈ.  આખી પૃથ્વી પાણીથી ઢંકાયેલી હતી.

 એટલામાં જ એક નૌકા દેખાઈ.  સત્યવ્રત સાત મુનિઓ સાથે તે હોડી પર બેઠા.  તેણે હોડીમાં આખા અનાજના બીજ અને દવાઓ પણ ભરી દીધી. હોડી મહાસાગરમાં તરતી થવા લાગી.  પ્રલયના એ મહાસાગરમાં એ હોડી સિવાય ક્યાંય કશું દેખાતું ન હતું.  અચાનક મત્સ્ય ભગવાન પ્રલયના સાગરમાં પ્રગટ થયા.  સત્યવ્રત અને સપ્ત ઋષિઓએ મત્સ્ય ભગવાનની પ્રાર્થના શરૂ કરી.  ભગવાન પાસેથી આત્મજ્ઞાન મેળવીને સત્યવ્રતનું જીવન ધન્ય બની ગયું.  તે જીવનમાંથી મુક્ત થઈ ગયો.  જ્યારે પ્રલયનો ક્રોધ શમી ગયો, ત્યારે મત્સ્યના ભગવાને હયગ્રીવને મારી નાખ્યો અને તેમની પાસેથી વેદ છીનવી લીધા. ભગવાને ફરીથી બ્રહ્માને વેદ આપ્યા.  આ રીતે માછલીનું રૂપ ધારણ કરીને ભગવાને માત્ર વેદોનો જ ઉદ્ધાર કર્યો નથી, પરંતુ જગતના જીવોનું અદમ્ય કલ્યાણ પણ કર્યું છે.

મત્સ્ય પુરાણ 

વૈષ્ણવ સંપ્રદાય સંબંધિત 'મત્સ્ય પુરાણ' વ્રત, ઉત્સવ, તીર્થયાત્રા, દાન, રાજધર્મ અને વાસ્તુ કલાની દૃષ્ટિએ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ પુરાણ છે.  આ પુરાણની શ્લોક સંખ્યા ચૌદ હજાર છે.  તે બેસો એક્વાણું પ્રકરણોમાં વહેંચાયેલું છે.  આ પુરાણના પ્રથમ અધ્યાયમાં 'મત્સ્યાવતાર' વિશે કહેવામાં આવ્યું છે.  આ જ વાર્તાના આધારે તેનું નામ પડ્યું.  શરૂઆતમાં એક નાની માછલી પ્રલય પૂર્વે મનુ મહારાજની અંજલિ પાસે આવે છે.  તેઓ દયા કરીને તેમના કમંડળમાં મૂકે છે.  પરંતુ તે માછલી ધીમે ધીમે તેનું કદ વધારતી જાય છે.  તેને માટે તળાવ અને નદી પણ ટૂંકી પડે છે.  પછી મનુ તેને સમુદ્રમાં ફેંકી દે છે અને તેને પૂછે છે કે તે કોણ છે? 

રાજ્ય ધર્મ અને રાજકારણ

 આ પુરાણમાં 'રાજધર્મ' અને 'રાજકારણ'નું ખૂબ જ ઉત્તમ વર્ણન છે.  આ દૃષ્ટિકોણથી 'મત્સ્ય પુરાણ' ખૂબ મહત્વનું છે.  પ્રાચીન સમયમાં રાજાનું વિશેષ મહત્વ હતું.  તેથી જ તેની સુરક્ષાનું ખૂબ ધ્યાન રાખવું પડ્યું કારણ કે રાજાના રક્ષણથી જ રાજ્યનું રક્ષણ અને વિકાસ શક્ય હતો.  આ દૃષ્ટિકોણથી, આ પુરાણમાં ઘણું વ્યવહારુ જ્ઞાન આપવામાં આવ્યું છે.  મત્સ્ય પુરાણ કહે છે કે રાજાએ પોતાની સુરક્ષાના દૃષ્ટિકોણથી ખૂબ જ શંકાશીલ અને સાવધ રહેવું જોઈએ.  તે ખોરાકને ટેસ્ટ કર્યા વિના ક્યારેય ન ખાવો, અપ્પા પાસે જતા પહેલા સારી રીતે તપાસી લો કે તેમાં કોઈ ઝેરી વગેરે તો નથી રહી ગયું.  તેણે ક્યારેય એકલા જળાશયમાં પ્રવેશવું જોઈએ નહીં  અજાણ્યા હાથી પર ચઢવું જોઈએ નહીં.  અજાણ્યા વ્યક્તિ સાથે સંબંધ ન રાખવો જોઈએ.

દુર્ગ

 આ પુરાણમાં છ પ્રકારના કિલ્લા - ધનુ દુર્ગ, મહી દુર્ગ, નર દુર્ગ, વર્ક્ષા દુર્ગ, જલ દુર્ગ અને ગિરી કિલ્લાના નિર્માણ વિશે કહેવામાં આવ્યું છે.  ઈમરજન્સીની સ્થિતિમાં સેના અને લોકો માટે સામગ્રી, દવાઓનો સ્ટોક રાખવો જોઈએ.  તે સમયગાળા દરમિયાન પણ રાજ્યનું જીવન આરામદાયક ન હતું.  રાજાએ દરેક સમયે સતર્ક રહેવું પડ્યું.  તેથી જ તેણે ભરોસાપાત્ર કર્મચારીઓની પસંદગી કરવી પડી.  તેમની સાથે મીઠી મિજબાની કરાવવી પડતી હતી.

 

તથા ચ મધુરભાષા ભવેત્કોકિલવધુપઃ ।

 કાકાશંકી ભાવેનિત્યમગ્યત્વસ્તિમ વસેત્  

(મત્સ્ય પુરાણ 2/96/71)

 એટલે કે રાજાને કોયલની જેમ મધુર શબ્દો બોલવા આવડવું જોઈએ.  જે પુર કે વસાહત અજાણ છે, તેણે તેમાં રહેવું જોઈએ.  તેણે કાગડાની જેમ શંકાશીલ રહેવું જોઈએ.  લાગણી એ છે કે રાજાએ અચાનક કોઈના પર વિશ્વાસ ન કરવો જોઈએ.  તેણે હંમેશા તેના વિષયોનો વિશ્વાસ અને સમર્થન મેળવતા રહેવું જોઈએ.  ગુરુચરો દ્વારા રાજ્યની પ્રવૃત્તિઓ પર નજર રાખવી જોઈએ.

વૃદ્ધિ અને સમૃદ્ધિ

 મલય પુરાણમાં પુરૂષાર્થ પર વિશેષ ભાર આપવામાં આવ્યો છે.  જે વ્યક્તિ વ્યસ્ત છે અને કાર્ય નથી કરતો, તે ભૂખથી મરી જાય છે.  ભાગ્યના આધાર પર બેઠેલી વ્યક્તિ જીવનમાં ક્યારેય સફળ થઈ શકતી નથી.  વિકાસ અને સમૃદ્ધિ હંમેશા તેની સાથે રહે છે.

 આર્કિટેક્ચર

 આ પુરાણમાં સ્થાપત્ય કલાની પણ સુંદર ચર્ચા કરવામાં આવી છે.  તેમાં તે સમયના અઢાર આર્કિટેક્ટના નામ આપવામાં આવ્યા છે.  જેમાં વિશ્વકર્મા અને માયા રાક્ષસના નામ ખાસ નોંધનીય છે.  એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે દરેક માટે શ્રેષ્ઠ ઘર તે ​​છે જેની ચારે બાજુ દરવાજા અને ઝરણા હોય.  તેમનું નામ સર્વતોભા છે.  આવી ઇમારતને મંદિર અને રાજ નિવાસ માટે મોકળો માનવામાં આવે છે.  એ જ રીતે તેમની પાસેથી 'નાન્યવન', 'વર્ધમાન' સ્વસ્તિક અને 'સબક' નામની ઇમારતો બનાવવામાં આવી છે.  રાજાના નિવાસ પાંચ પ્રકારના હોય છે.  શ્રેષ્ઠ ઘરની લંબાઈ સો ફૂટ (54 યાર્ડ્સ) છે.

 

આ તિથિએ વિષ્ણુજીની પૂજા મત્સ્ય અવતારમાં કરવામાં આવે છે. મત્સ્ય પુરાણ પ્રમાણે આ દિવસે ભગવાન વિષ્ણુએ પુષ્પભદ્રા નદીના કિનારે મત્સ્ય અવતાર લીધો હતો અને વિશ્વ કલ્યાણ કર્યું હતું. આ પુણ્ય પર્વ પર સવારે મત્સ્ય રૂપમાં ભગવાન વિષ્ણુની પૂજા કરવામાં આવે છે અને વ્રતનો સંકલ્પ લેવામાં આવે છે. ત્યાર બાદ તેના મત્સ્ય અવતારની કથા સાંભળવામાં આવે છે. મત્સ્ય પુરાણ પ્રમાણે મત્સ્ય અવતારની પૂજા કરવાથી પરેશાની દૂર થાય છે અને પાપ પણ નષ્ય થાય છે.

પૂજા વિધિઃ-

• સવારે જલ્દી જાગવું.
• ઘરમાં સફાઈ કરી ગંગાજળ છાંટવું.
• ભગવાન વિષ્ણુની મૂર્તિ સ્થાપિત કરીને તેમની સામે વ્રત અને પૂજાનો સંકલ્પ લેવો.
• વેદોક્ત મંત્રથી મત્સ્ય રૂપમાં ભગવાન વિષ્ણુજીની પૂજા કરવી.
• પૂજા કર્યા બાદ બ્રાહ્મણને ભોજન કરાવડાવવું અને શ્રદ્ધા પ્રમાણે દાન કરવું.

આપ સૌને મત્સ્ય જયંતીની શુભ કામનાઓ 

આવો આપણે સૌ વિષ્ણુ સહસ્રનામ સ્તોત્રનો પાઠ કરી ઉજવણી કરિએ 

શ્રીદિવ્ય વિષ્ણુ સહસ્રનામ સ્તોત્રમ્।

JOIN US

મત્સ્યાવતાર ક્વિઝ રમવા અહીં ક્લિક કરો.

ક્વિઝ રમ્યા બાદ પ્રશંસાપત્ર મેળવો.

જય શ્રીકૃષ્ણ

તારીખ ૦૪/૦૪/૨૦૨૧